تشابه کار شیطان و نفس مسوّله و امّاره

ذات اقدس الهی بارها گوشزد فرموده که وعده شیطان غرور و نیرنگ است ؛ باطنش چیزی و ظاهرش چیز دیگری است؛ مانند عملکرد نفس مسوّله: «سَوَّلَتْ لَكُمْ أَنفُسُكُمْ» ؛ «سَوَّلَتْ لِي نَفْسِي».
نفس مسوّله، فریبکار و نیرنگباز است: چون در درون آدمی است، درونکاو و روانشناس خوبی است و از علایق او آگاه، از این رو زروَرَقی از محبوب‌ها و خواسته‌های خوشایند انسان را فراهم، و همه رذایل و گناهان را پشت آن پنهان می‌کند و این مجموعه را به صورت تابلوی زرّین درمی‌آورد و به آدمی می‌نمایاند، درنتیجه انسان خریدار آن می‌شود، پس کار نفس مسوّله، دسیسه و تسویل است که ظاهرش رحمت و باطن آن، عذاب است.
براین پایه، نفس آدمی در آغاز فرمانده (امّاره) نیست، بلکه مسوّله است و پس از فریب با آن زرْبرگ‌ها و زرْورق‌ها و معتاد کردن به گناه و ارتکاب عالمانه و عامدانه گناه، امّاره بالسّوء می‌شود: «إِنَّ‌النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ».
ترتیب و مراحل یادشده، وضعیت درون انسان است و در بیرون هم به همین گونه، شیطان نخست می‌فریبد که فلان کار به سود یا زیان توست: «الشَّيْطَانُ يَعِدُكُمُ‌الْفَقْرَ وَيَأْمُرُكُم بِالْفَحْشَاءِ» و هرگز در آغاز بر انسان مسلّط نیست: «إِنَّ عِبَادِي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطَانٌ» و تنها او را وسوسه و این وسوسه، سیخ زدن به انسان است ، تا با سرعت بیشتری بار گناه را ببرد؛ امّا کم کم ولیّ انسان می‌شود و امر می‌کند: «إِذْ قَالَ لِلْإِنسَانِ اكْفُرْ فَلَمَّا كَفَرَ قَالَ إِنِّي بَرِيءٌ مِّنكَ» و برای درکات سقوط برنامه‌ای دارد؛ نیز برای اغوای مهمّ و غیر مهمّ، یا اغوای سریع و بطئ، یا اضلال افراد قوی و ضعیف، نیز برای تَمنیه حسّاس و غیر حسّاس و کفر اعتقادی و عملی و سایر شئون مختلف، نیروهای سواره نظام و پیاده نظام را آماده دارد.
غرض آنکه 1. ترتیب و نظم خاص در ضلالت، همانند نَضد و تنسیق مخصوص در هدایت است. 2. صعود درجات در برابر هبوط درکات، منسجم است. 3. برای هر حدّ مخصوص، نیروهایی تجهیز شده‌اند که از آن‌ها به خَیل و رَجِل یاد می‌شود.
توجه به این نکته سودمند است که نیروهای متفاوت، گاهی برای ترفیع درجه‌اند و زمانی برای تنزیل درکه، و جریان خَیل و رَجِل می‌تواند در هر دو گروه ظهور کند و آنچه از حضرت رسول اکرم (ص) رسید: «یا خیل‌الله ارکبی» از سنخ ترفیع درجه است و آنچه عمربن سعد- لعنه الله- در کربلا گفت: «یا خیل …» از قبیل اهباط و تنزیل درکه و اسقاط در دوزخ است.